Tematika 8 Mësimi 2 Funksionet e qeverisë si arbitër

Hyrje në Ekonomi Tematika 8 Mësimi 2

Funksionet e qeverisë si arbitër

Funksionet e qeverisë
Qeveria është një nga agjentët kryesorë ekonomikë përballë individëve apo familjeve dhe firmave të biznesit. Si e tillë, roli i saj në mirëfunksionimin e ekonomisë është i padiskutueshëm dhe jo i kufizuar vetëm këtu. Në aspektin e qeverisë si një arbitër, funksionet e saj paraqiten si më poshtë:
Ofrimi i një sigurie ligjore dhe sociale – Ky është një nga funksionet më të rëndësishëm të qeverisë në ekonominë e tregut. Në këtë rast qeveria përcakton rregullat e lojës, mbikëqyr zbatimin e këtyre rregullave nga ana e të gjithë lojtarëve, paralajmëron dhe penalizon ata që i shkelin këto rregulla.

Kutia 1:
Duhet theksuar se vetëm një pjesë e tregjeve janë të rregulluara dhe të mbikëqyrura me ligj. Debati midis rregullimit dhe derregullimit është një debat i përhershëm midis shkollave të ndryshme të mendimit ekonomik. Tregjet e rregulluara dhe të mbikëqyrura janë tregjet ku vepron monopoli natyror, ku ka pak lojtarë në treg si, tregjet e energjisë, ujësjellësit, ose tregjet ku pasojat e dështimit të tyre prodhojnë kriza të rënda, siç janë tregjet financiare, ku bëjnë pjesë bankat, bursat, fondet e investimeve. Banka qendrore rregullon dhe mbikëqyr veprimtarinë e bankave tregtare; autoritet e mbikëqyrjes financiare rregullojnë dhe mbikëqyrin bursat, kompanitë e sigurimeve dhe fondet e investimeve; entet rregullatore të energjisë, telekomunikacionit dhe ujit, rregullojnë dhe mbikëqyrin aktivitetin e secilit prej tyre. Për të minimizuar efektin deformues të qeverisë mbi këto tregje, autoritet rregullatore dhe mbikëqyrëse krijohen si institucione të pavarura dhe drejtuesit e tyre zgjidhen në parlament. Këto institucione kanë detyrim ligjor raportimin çdo vit në komisionet parlamentare respektive.

Kutia 2: Kushtetuta – themelet juridike të pronës private
Neni 15
1. Të drejtat dhe liritë themelore të njeriut janë të pandashme, të patjetërsueshme e të padhunueshme dhe qëndrojnë në themel të të gjithë rendit juridik.
Neni 41
1. E drejta e pronës private është e garantuar.
2. Prona fitohet me dhurim, me trashëgimi, me blerje dhe me çdo mënyrë tjetër klasike të parashikuar në Kodin Civil.
3. Ligji mund të parashikojë shpronësime ose kufizime në ushtrimin e së drejtës së pronës vetëm për interesa publikë.
4. Shpronësimet ose ato kufizime të së drejtës së pronës që barazohen me shpronësimin, lejohen vetëm përkundrejt një shpërblimi të drejtë.
5. Për mosmarrëveshjet lidhur me masën e shpërblimit mund të bëhet ankim në gjykatë.
Neni 42
1. Liria, prona dhe të drejtat e njohura me Kushtetutë dhe me ligj nuk mund të cenohen pa një proces të rregullt ligjor.
2. Kushdo, për mbrojtjen e të drejtave, të lirive dhe të interesave të tij kushtetues dhe ligjorë, ose në rastin e akuzave të ngritura kundër tij, ka të drejtën e një gjykimi të drejtë dhe publik brenda një afati të arsyeshëm nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme e caktuar me ligj.
Neni 43
“Kushdo ka të drejtë të ankohet kundër një vendimi gjyqësor në një gjykatë më të lartë, përveç rasteve kur parashikohet ndryshe në ligj për kundërvajtje të lehta penale, për çështje civile ose administrative me rëndësi ose vlerë të vogël, në përputhje me kushtet e parashikuara në nenin 17 të Kushtetutës.”
Neni 44
“Kushdo ka të drejtë të rehabilitohet dhe/ose të zhdëmtohet në përputhje me ligjin, në rast se është dëmtuar për shkak të një akti, veprimi ose mosveprimi të paligjshëm të organeve shtetërore.”

Qeveria nuk ndërhyn midis lojtarëve që përfaqësojnë kërkesën dhe lojtarëve që përfaqësojnë ofertën në ekonominë e një vendi, por vetëm përcakton rregullat e lojës. Në rastet kur qeveria merr pjesë në tregjet potenciale, ajo duhet të jetë një prej agjentëve ekonomikë pa asnjë pozicion të privilegjuar, pasi kjo dëmton lojtarët e tjerë, konkurrencën e lirë dhe të ndershme në ekonomi. Me qëllim që të realizojë funksionin si arbitër, qeveritë ofrojnë rregulla dhe ligje që sigurojnë të drejtën mbi pronën, zbatimin e kontratave, si dhe ndëshkon lojtarët që bëjnë shkelje. Një rëndësi të veçantë në ekonomi ka e drejta e pronës private dhe përfitimet ekonomike që rrjedhin nga përdorimi i saj. Imagjinoni një investitor që mendon të ndërtojë një fabrikë. A do të investonte ai, pra ta ndërtonte fabrikën e tij, në një shtet që ka premisa të kalojë nga një sistem demokratik në të cilin njihet dhe mbrohet prona private, në një sistem komunist në të cilin prona private nuk njihet? Nëse ky ndryshim ndodh, do të kemi një proces shpronësimi, në të cilin investitori do të humbiste të gjithë investimin e tij në atë fabrikë. Po të ishit ju në vendin e investitorit, do ta merrnit përsipër riskun e ndërtimit të kësaj fabrike? Pra, nëse ju nuk keni garanci për investimin tuaj, probabiliteti i refuzimit të këtij investimi është shumë i lartë.

Trajtimi i eksternaliteteve – Eksternalitetet njihen si kosto apo përfitime anësore, të cilat lindin nga dështimet e tregut. Eksternalitetet shfaqen në dy natyra, pozitive dhe negative. I quajmë eksternalitete, pasi janë kosto dhe përfitime që qëndrojnë jashtë vendimmarrësit dhe nuk paguhen as nga prodhuesi dhe as nga konsumatori, por nga një palë e tretë. Një shembull i një eksternaliteti negativ mund të jetë kostoja që shkaktohet nga firmat e pastrimit të trageteve në port. Mbeturinat që përmbajnë kimikate të dëmshme për njerëzit dhe peshqit hidhen në det nga këto firma pastruese. Dëmtimet në faunën detare dhe ndotja e ujit ndikojnë në rënien e numrit të turistëve në atë zonë. Pra, këto kosto nuk rëndojnë as mbi pronarin e tragetit dhe as mbi udhëtarët, duke mos shkaktuar rritje në çmimin e biletave. Por, kostot lidhur me ndotjen e ujit të detit paguhen nga pronarët e bizneseve në qytet që humbasin nga largimi i turistëve. Në këtë rast, tregu i lirë nuk është në gjendje ta zgjidhë këtë problem dhe qeveria ndërhyn me politikat e saj, duke detyruar firmën pastruese të heqë kimikatet nga procesi i pastrimit ose vendos taksa mbi pronarët e trageteve, duke kompensuar kështu financiarisht bizneset që pësojnë humbje. Një shembull i një ekstrenaliteti pozitiv është zhvillimi i arsimit. Një individ i arsimuar është më i dobishëm për shoqërinë, pasi njeh më mirë rregullat dhe ligjet. Pra, nga arsimimi i një individi përfiton e gjithë shoqëria. Qeveritë mundohen të rregullojnë eksternalitetet me anë të politikave, duke reduktuar eksternalitetet negative dhe nxitur ato pozitive.

Garantimi i konkurrencës në treg – Qeveria lufton monopolet, duke u përpjekur të ofrojë një konkurrencë të lirë dhe të ndershme në treg. Ka raste në të cilat një ose disa biznese krijojnë ato që quhen kartele për të deformuar funksionimin e ligjit të kërkesë-ofertës, duke bërë që çmimi i produkteve dhe shërbimeve që ata ofrojnë të jetë më i lartë se ai i përcaktuar nga tregu. Kufizimi i konkurrencës pakëson zgjidhjet që konsumatori ka në treg dhe ul eficiencën në përdorimin e resurseve në treg gjatë procesit të prodhimit ose të ofrimit të shërbimeve. Një shembull i tillë mund të jetë tregu i kompanive që ofrojnë shërbime të telefonisë celulare në Shqipëri. Në një periudhë të caktuar të gjitha kompanitë ofronin të njëjtat çmime për pothuajse të njëjtat produkte (paketa telefonike). Kjo ndikoi në mënyrë direkte te konsumatorët, duke ulur variantet dhe alternativat për këtë shërbim në treg.

Për të lehtësuar funksionimin e tregut të lirë, funksionon me ligj Autoriteti i Konkurrencës, i cili ka detyrë ligjore të mbrojë konkurrencën në tregje nga marrëveshjet abuzive të biznesit dhe nga ndërhyrjet deformuese të qeverive. Funksionimi i lirë i tregjeve dhe rritja e konkurrencës duhet të sigurojë rritjen e përzgjedhjeve nga konsumatorët, si dhe cilësi të lartë të mallrave dhe shërbimeve. Gjithashtu duhet të sigurojë çmime të padeformuara, pra çmime të vendosura nga raporti kërkesë-ofertë, raport i cili, në kushte të një konkurrence të ndershme, rezulton në çmime më të ulëta.

Mbrojtja e konsumatorit – Qeveritë krijojnë agjenci publike dhe autoritete rregullatore dhe mbikëqyrëse të tregjeve, të cilat merren me kontrollin e cilësisë dhe sigurisë së produkteve, si dhe me çmimet e produkteve që ofrohen në treg me qëllim mbrojtjen e konsumatorit. Për këtë, ato krijojnë rregulla dhe ligje, bëjnë inspektime për të shmangur shitjen në treg të produkteve që nuk plotësojnë standardet e cilësisë apo sigurisë. Për shembull, Autoriteti Rregullator i Telekomunikacionit, i Energjisë dhe i Ujit miraton çmimet e produkteve përfundimtare respektive, pasi shpesh kompanitë publike dhe private e transferojnë keqmenaxhimin e tyre te konsumatori final nëpërmjet rritjes abuzive të çmimeve.