Filara Gjuha Shqipe Klasa 10

Komunikimi është një nga proceset socio-kulturore më të rëndësishme. Njerëzit kanë nevojë të komunikojnë me njëri-tjetrin, të shkëmbejnë ide, dëshira, të japin e marrin informacione. Komunikimi, gjithashtu, është edhe një proces i shprehjes së brendësisë së njeriut. Të bërit art është një nevojë e tillë. Asnjë veprimtari njerëzore nuk mund të mendohet pa shkëmbimin e mesazheve, ndaj nevoja për të komunikuar është qenësore. Të komunikosh do të thotë të jetosh dhe të jetosh do të thotë të komunikosh.

Gjuha është tipari themelor i njeriut dhe në radhë të parë ajo shërben për komunikim. Të komunikosh do të thotë të përcjellësh informacionet që ke në mendje, t’i përcjellësh marrësit dijet, ndjenjat, kujtimet, gjykimet, dëshirat, etj. Por, komunikimi është një proces që nuk lidhet vetëm me qenien njerëzore. Të gjitha gjallesat shkëmbejnë informacione me njëra-tjetrën, kështu, komunikimi është një dukuri më e gjerë sesa ajo çka shprehim me gjuhë.

Shkrimi është paraqitja shenjore e sendeve dhe e mendimeve përmes gjuhës. Shkrimi është mjeti i parë i përdorur për ruajtjen e të dhënave dhe transmetimin e informacionit ndër breza. Fillesat e shkrimit i gjejmë në vizatimet e njeriut primitiv nëpër shpella e shkëmbinj. Shkrimi është shpikur gjatë historisë së lashtë në disa vende, si Kina, Mesopotamia, Egjipti etj.

Dialektet e shqipes. Dialekti është një variant i gjuhës që flitet në një territor relativisht të gjerë. Në gjuhën shqipe dallohen dy dialekte: dialekti geg dhe dialekti tosk. Këto dialekte ndahen gjeografikisht nga lumi Shkumbin; në të djathtë të Shkumbinit përdoret dialekti verior, gegërishtja dhe në të majtë të tij përdoret dialekti jugor, toskërishtja.

Prozodia - degë e fonetikës që merret me studimin e elementeve gjuhësore e ritmike si: theksi, ritmi, toni etj. Gjatë bisedave tona, gjatë një prezantimi apo në të folurin publik, informacioni ynë nuk përcillet vetëm përmes asaj çka themi, por edhe përmes mënyrës si e themi. Në këtë rast, krahas fjalës, një rol të rëndësishëm luajnë jo vetëm gjestet, mimika e gjuha e trupit, por edhe toni i zërit, volumi, pauzat, intonacioni e theksi.

Fjalët nuk janë një grumbull i thjeshtë emërtimesh pa lidhje midis tyre. Përkundrazi, ato janë të lidhura ngushtë me njëra-tjetrën, duke formuar një sistem. Tërësia e fjalëve të një gjuhe përbën leksikun e saj. Sistemi leksikor lidhet ngushtë me sistemin fonetik (fjala ndërtohet prej fonemash) dhe me sistemin gramatikor. Përkufizimi i fjalës nuk është i lehtë , madje edhe për gjuhëtarët. Fjala është njësia themelore e gjuhës, njësia leksiko-gramatikore që përfaqëson unitetin e kuptimeve të saj leksikore me tërësinë e formave dhe të kuptimeve gramatikore që shprehen me anë të këtyre formave.

Bazuar në shpeshtësinë e përdorimit të fjalëve në gjuhë, dallohen dy shtresa fjalësh: shtresa aktive dhe shtresa pasive. Shtresa aktive ose fjalori aktiv përfshin fjalët që jo vetëm njihen nga folësit, por edhe përdoren prej tyre në jetën e përditshme, si p.sh., fjalët: i bukur, diell, eci, kam, kohë, nënë, njeri, pemë, punoj, them etj. Shtresa pasive ose fjalori pasiv, përbëhet nga ato fjalë që s’njihen prej të gjithëve ose, megjithëse njihen, nuk përdoren dhe në vend të tyre përdoren fjalë të tjera, si p.sh., fjalët: dac, frezë, krrej, lëpitkë, mbodhisem, poronicë, tabare, tyl, uzdajë, vatan etj.

Biseda është një shkëmbim i lirë mendimesh midis dy a më shumë personave për çështje të ndryshme të jetës. Në një bisedë komunikimi realizohet në dy nivele: 1) Përmbajtje (shprehet zakonisht në mënyrë verbale) 2) Marrëdhënie (shprehet me anë të tonit, mimikës, kontaktit viziv, gjesteve, sjelljes etj.) Gjatë një bisede ose diskutimi, kur marrëdhënia është konfliktuale, përmbajtja kalon në plan të dytë, pra, marrëdhënia përbën kushtin paraprak për zhvillimin e një bisede.

Në komunikimin gojor përdoren forma të ndryshme të të folurit, siç janë: bisedat, diskutimet, debatet, shkëmbimet e ideve, deklaratat dhe fjalimet. Këto forma të të folurit përdoren në varësi të situatave komunikuese. Fjala shërben jo vetëm për të kumtuar, por edhe për të ndikuar. Në këtë rast, kërkohet mjeshtëri fjale, forcë tërheqëse dhe ndikuese.

Paraqisni veten. Secili të ndihet i lirë të zgjedhë mënyra të ndryshme e kreative për t’ua paraqitur veten të tjerëve (përmes një vizatimi që e shpjegoni përpara klasës, një sendi personalizues, një fotoje që është domethënëse dhe lidhet me një veçori që ju karakterizon, një kënge etj.).

Dëgjimi dhe të dëgjuarit nuk janë e njëjta gjë. Dëgjimi është akti i perceptimit të një tingulli, është veprim i pavullnetshëm. Të dëgjuarit është aktiviteti i përzgjedhjes, i cili përfshin marrjen dhe interpretimin e informacionit. Kjo përfshin dekodimin e domethënies së tingullit. Të dëgjuarit është dy llojësh: pasiv dhe aktiv

Të marrësh shënime është një nga teknikat më efikase për të mbajtur mend. Mjafton të hedhësh me shkrim në formë të shkurtuar pikat më të rëndësishme të tekstit. Theksojmë tek shënimet argumentin si objekt të dëgjimit, emrin e folësit dhe datën. Veçojmë konceptet më të rëndësishme dhe i regjistrojmë, duke shkruar përbri tyre edhe ndonjë informacion që, dhe pse është dytësor, mund të na shërbejë.

Të dish të shkruash sipas një kërkese apo lidhur me kërkesa personale, çdo lloj teksti, është një objektiv themelor për të gjithë. Shkolla është një laborator shkrimi me të gjitha efektet: teknikat e të shkruarit që mëson në shkollë shtjellojnë tema, relacione, përmbledhje, parafraza, shkrime që në një të nesërme do të duhet t’i përdorësh në praktikë gjatë ushtrimit të profesionit tënd.

Përpara se të filloni të shkruani duhet të keni një ide të qartë për qëllimin për të cilin po shkruani, si dhe një ide pak a shumë të qartë për lexuesin, cili do të jetë ai dhe interesat që ka. Kjo do t’ju ndihmojë të përcaktoni edhe formën e të shkruarit që do të përdorni. Disa qëllime të mundshme të të shkruarit: Të bindësh, të mbrosh, të shpjegosh, të përgjigjesh, të përshkruash, të krahasosh, të shprehësh, të analizosh, të raportosh, të argëtosh, të informosh etj.

Përmbledhja është versioni i shkurtuar i një teksti. Të bësh një përmbledhje do të thotë të rishkruash në një format më të shkurtër një tekst, duke hequr të gjitha informacionet e tepërta dhe duke ruajtur vetëm ato më të rëndësishmet, pa i humbur tekstit kuptimin origjinal. Qëllimi i këtij veprimi është ai praktik, të informojmë marrësin mbi përmbajtjen e një teksti pa u detyruar ta lexojë të gjithë. Por përmbledhja i shërben edhe atij që e shkruan, sepse e lejon të kuptojë më mirë tekstin origjinal, ta memorizojë më mirë dhe në rast nevoje, të mund “ta rilexojë”, pa humbur shumë kohë.

Teksti është një fjalë a grupim fjalësh të lidhura dhe të bashkuara sipas rregullave të caktuara gramatikore (të morfologjisë dhe të sintaksës), që shpreh ide dhe koncepte të përqendruara në një temë të caktuar. Ai ka vazhdimësi kuptimi e qëndrueshmëri logjike. Teksti është njësia bazë e komunikimit, i saktë në formë, i plotë në lidhje me informacionin që jep, i rregullt dhe koherent në përmbajtje.

Pjesët e tekstit Një tekst mund të jetë shumë i gjerë, i vëllimshëm, i përbërë nga një numër i madh faqesh (një roman, një enciklopedi...). Ky tekst mund të ndahet në vëllime, vëllimet në pjesë, pjesët në krerë (kapituj) e nënkrerë (nënkapituj), nënkrerët në paragrafë, paragrafët në fjali. Përgjithësisht kjo ndarje bëhet e qartë te pasqyra sintetike e një teksti, në fillim ose në fund të tij, e cila ka si qëllim të na njohë me përmbajtjen e përpunuar të tekstit.

Siç shihet, ndarja e fjalëve në klasa, mbështetet në dy kritere, në atë kuptimor (semantik) dhe atë gramatikor (morfosintaksor). 1. Kriteri kuptimor (leksikor) e përcakton emrin në klasën e fjalëve që emërton sende (objekte, frymorë, gjendje etj.), mbiemrin në klasën e fjalëve që emërton cilësi, foljen në klasën e fjalëve që emërton veprime e kështu me radhë. 2. Kriteri gramatikor (morfosintaksor) i dallon emrat nga foljet, sepse emrat kanë, p.sh., rasë, dhe funksionin e kryefjalës ose kundrinorit, kurse foljet kanë mënyrë, kohë, vetë, etj. dhe janë bërthama e fjalisë. Në mjaft raste, të mbështeturit vetëm në kriterin leksikor ose në atë gramatikor nuk lejon të dallohen qartë nga njëratjetra fjalët që nuk i përkasin së njëjtës kategori gramatikore.

Duke u mbështetur në kuptimin e tyre të përgjithshëm leksikor dhe në veçoritë morfologjike, gjithë emrat e gjuhës shqipe ndahen, së pari, në emra të përgjithshëm e në emra të përveçëm. Emrat e përveçëm janë fjalë që emërtojnë veta/njerëz, frymorë të tjerë dhe sende të veçanta, që bëjnë pjesë në një klasë sendesh të një fare, pa pasur në vetvete asnjë tregues të veçantë të klasës së cilës i përkasin. Në krahasim me emrat e përgjithshëm, emrat e përveçëm janë më të paktë. Shkronja e madhe përdoret për të dalluar emrat e përveçëm dhe emërtimet e barasvlershme me ta nga emrat e përgjithshëm.

Teksti informues-paraqitës është tekst ku paraqiten: • Informacione dhe të reja mbi një çështje që është objekt studimi, mbi çështje aktuale ose me interes të përgjithshëm. • Rezultatet e një kërkimi mbi një çështje letrare, historike, ose me karakter më përgjithësues, kulturor. • Të dhënat e ndryshme mbi një fenomen të natyrës shkencore, sociale, politike ose ekonomike. • Rezultatet e një përvoje personale /vetjake. Tekstet informuese-paraqitëse kanë një përmbajtje informuese, duke përmbushur qëllimin për të cilin janë hartuar.

Të përqendroheni siç duhet te çështja që do të paraqisni. Në rastin e një teme ose një “kërkimi”, nga kryeredaktori, në rastin e një artikulli gazete e kështu me radhë), duhet të verifikoni njohuritë që keni mbi të dhe të vendosni për hapësirën (gjatësinë dhe nivelin e thellimit të çështjes) që mund t’i jepni paraqitjes. (Shpesh gjatësia është e vendosur nga ai që ka kërkuar trajtimin e çështjes: në rastin e artikullit të gazetës, është kryeredaktori ai që përcakton sa i gjatë duhet të jetë teksti.)

Kategoria gramatikore e numrit tek emri ka lidhje me kuptimin leksikor të tij. Me këtë shpjegohet edhe përdorimi i disa emrave vetëm në një numër, në njëjës ose në shumës. Emrat që përdoren rregullisht në të dy numrat, tregojnë sende të numërueshme, si p.sh., një djalë – dy djem etj. Edhe në njëjës, edhe në shumës, kuptimi leksikor i fjalës nuk ka ndryshim. Por ka emra të cilët në numrin shumës marrin një kuptim të ri leksikor, p.sh., emrat e përdorur në shumës, si: vajra, kripëra, djathëra, verëra etj., fitojnë një element të ri në kuptimin e tyre, marrin domethënien e llojeve të ndryshme të lëndës.

Mjetet e formimit të trajtës së shumësit të emrave në gjuhën shqipe janë të larmishme. Për shkak të ndikimit të dialekteve ose të varianteve letrare, për disa tipa emrash në gjuhën e folur e në gjuhën e shkruar, nganjëherë ndeshen ende dy ose më shumë trajta shumësi, p.sh.: oficera e oficerë, dardha e dardhë etj. Emrat që mbarojnë me –al, -ant, -at, -az, -el, -ent, -et, -ez, -id, -it, -ont, si rregull, e formojnë shumësin me mbaresën –ë, kur shënojnë frymorë dhe me –e (ndonjëherë me -a).

Teksti përshkrues mundëson përvijimin (kryesisht shkrimor) të karakteristikave të një personi, vendi, objekti etj. Teksti përshkrues nxjerr në pah të veçantat e tyre dhe synon perceptimin e objektit përmes imagjinatës. Në varësi të tekstit ku përdoret, ndryshon edhe qëllimi i përshkrimit, si dhe vetë karakteristikat e tij. Një përshkrim mund të ketë funksion informues (te tekste shkencore); funksion bindës (te reklama, e cila përqendrohet vetëm në aspektet pozitive të produktit); funksion shprehës (te tekstet letrare).

Teknikat e përshkrimit. Për të realizuar një përshkrim është e rëndësishme, së pari, njohja e objektit që përshkruhet, synimimi i përshkrimit, si dhe marrësi (lexuesi/dëgjuesi). Elementet përshkruese dhe gjuha e përdorur varen nga faktorët e lartpërmendur. Përshkrimi është i realizuar mirë kur autori sjell detajet më domethënëse dhe ato që janë karakterizuese. Përshkrimi mund të realizohet përmes të gjitha detajeve ose vetëm përmes disa elementeve që përmbushin qëllimin e përshkrimit. Gjatë përshkrimit, fjalët në mendjen e lexuesit, transformohen në imazhe të cilat duhet të jenë sa më të qarta e të sakta. Një burim i besueshëm për të dhënat perceptuese janë pesë shqisat tona

Përshkrimi i një objekti realizohet përmes këtyre elementeve: Të dhënat e perceptuara përmes shqisave: forma, madhësia, ngjyra shija, aroma, materiali, sipërfaqja, tinguj, zhurma, pjesët përbërëse (pjesët e dukshme ose jo); hapësira ku gjendet, origjina, historiku, funksioni, lidhja me persona të caktuar etj.

Mbiemrat cilësorë: Emërtojnë cilësi, Mund të jenë të parmë, të prejardhur ose të përbërë. Prej tyre mund të formohen emra abstraktë. Mund të formojnë çifte antonimike. Kanë kategorinë gramatikore të shkallës. Mbiemrat marrëdhëniorë: Emërtojnë marrëdhënie. Nuk janë të parmë ose të përbërë, janë vetëm të prejardhur. Prej tyre nuk mund të formohen emra abstraktë. Nuk mund të formojnë çifte antonimike. Nuk e kanë, përgjithësisht , kategorinë gramatikore të shkallës.

mbiemri merr nga emri që përcakton kategorinë e gjinisë, numrit dhe rasës. Kur mbiemrat përcaktojnë emra dygjinish, emra që në shumës ndërrojnë gjininë, nga mashkullore në femërore, të tillë si: festival – festivale, dyqan – dyqane, plan – plane etj., atëherë edhe mbiemrat, në numrin shumës, do të jenë të gjinisë femërore. Pra, mbiemrat të cilët përcaktojnë emrat mashkullorë me shumësin më –e, në numrin shumës përdoren në trajtën e gjinisë femërore: dete të thella, drejtime të reja, elementet kimike, kënde të ngushta, kujtime të paharruara etj. Mbiemrat që përcaktojnë emrat mashkullorë e asnjanës, të cilët e formojnë shumësin me mbaresën –ra, në numrin shumës përdoren në trajtën e gjinisë femërore: djathëra të mira, mishra të pjekura, mallra cilësore, fshatra malore etj.

Teksti rrëfyes ka si qëllim të informojë, edukojë, argëtojë, të nxisë ndjenja dhe emocione. Ai rrëfen historinë e njerëzve, vendeve, ngjarjeve në mënyrë objektive ose subjektive. Komunikimi i njerëzve mbështetet shpesh dhe në radhë të parë te rrëfimi për të rindërtuar ngjarjet. Në tekstet rrëfyese bëjnë pjesë kronika (artikujt e lajmeve), monografitë, tregimet e fakteve historike, biografitë dhe autobiografitë, ditaret, letrat, tregimet, legjendat, romanet.

Zgjidhni dhe përqendrohuni në faktin që doni të tregoni. Identifikoni dhe përqendrohuni në të dhënat themelore të tregimit. Vendosni si do t’i tregoni ngjarjet. Përcaktoni qëndrimin tuaj ndaj rrëfimit. Shënoni shkallët (skaletën) e rrëfimit. Përcaktoni rendin në të cilin do të tregoni çastet e ndryshme të ngjarjes. Shkruani tekstin rrëfyes. Korrigjoni dhe përmirësoni tekstin.

Sikurse edhe gjuhët e tjera, shqipja ka huazuar fjalë nga gjuhët e popujve me të cilët është takuar gjatë historisë së saj. Fjalë të huazuara apo huazime janë fjalët e një gjuhe të marra nga një gjuhë tjetër dhe të përshtatura sipas modelit (sistemit) fonetik e morfologjik të gjuhës shqipe.

Folje quhet ajo pjesë e ligjëratës që emërton një veprim, një gjendje ose një ndryshim gjendjeje dhe që ka kategoritë gramatikore të vetës, numrit, mënyrës, kohës dhe diatezës. Folja përbën bërthamën e fjalisë. Sipas mundësisë ose pamundësisë për të marrë një kundrinor të drejtë në fjali, foljet ndahen në dy grupe të mëdha: kalimtare dhe jokalimtare.

Foljet e parregullta janë ato folje të cilat kanë të paktën një temë krejtësisht të ndryshme, si dhe ato folje temat e të cilave gjatë zgjedhimit pësojnë ndërrime tingujsh. Foljet e parregullta ndahen në dy grupe: a) folje të parregullta me të paktën një temë krejtësisht të ndryshme; b) folje të parregullta me temë që ndryshojnë pjesërisht. a) Foljet e parregullta me të paktën një temë krejtësisht të ndryshme: b) Foljet e parregullta me temë që ndryshojnë pjesërisht:

Sipas mundësisë ose pamundësisë për të ndryshuar vetë e numër, foljet ndahen në dy grupe të mëdha: në forma të shtjelluara dhe në forma të pashtjelluara. Në grupin e parë hyjnë format e ndryshme gramatikore të kohëve të gjashtë mënyrave që njihni: dëftore, habitore, lidhore, kushtore, dëshirore e urdhërore. Në grupin e dytë hyjnë format e ngurosura të pjesores (larë), të përcjellores (duke larë), të mohores (pa larë), si dhe format e pashtjelluara të tipit për të larë e me të larë/një të larë.

Teksti argumentues është një lloj teksti që ka në bazë të formësimit a ngjizjes së tij procesin e të gjykuarit dhe të marrjes së qëndrimit nga ana e folësit a shkruesit. Në tekstin argumentues, folësi (shkruesi) mbron një tezë duke përdorur argumente; kjo tezë i kundërvihet një teze ose tezave të tjera të cilave u referohet teksti. Teza në fjalë nxit debatin dhe ka si qëllim: 1. të bindë dëgjuesin (lexuesin) për vlefshmërinë e tezës së autorit. 2. të polemizojë me atë apo me ata me të cilët nuk është në një mendje.

Argumentimi është një aktivitet ligjërimor që ka dy funksione: • thënia e një të vërtete; • bindja e dëgjuesit ose lexuesit për këtë të vërtetë. Argumentimi përcaktohet brenda një lidhjeje të qëndrueshme midis folësit (shkruesit), qëllimit dhe dëgjuesit (lexuesit). Argumentimi mund të klasifikohet sipas kriterit strukturor. Sipas këtij kriteri, argumentimi mund të jetë i thjeshtë ose i ndërlikuar.

Teksti udhëzues është i qartë. Ai karakterizohet nga përdorimi i termave të specializuar (teknikë, shkencorë, juridikë), në mënyrë që të mos krijohen paqartësi në interpretim. Fjalitë janë të shkurtra e koncize ose të ndërlikuara e të gjata, në varësi të llojit të tekstit udhëzues.

Gjymtyrë homogjene quhen ato gjymtyrë: • që përmbushin të njëjtat funksione sintaksore (p.sh., kryefjalë, kundrinor etj.); • janë në të njëjtat raporte me të njëjtën gjymtyrë; • janë në raporte kuptimore bashkërenditjeje midis tyre; • bashkohen me lidhje bashkërenditëse dhe pa lidhëz (asindentike).

Gjymtyret homogjene mund të përsëriten në secilën gjymtyrë ose të lihen të pashprehura përpara gjymtyrës së dytë, a gjymtyrëve në vijim, nëse janë më shumë se dy gjymtyrë. Rregullat e përsëritjes ose jo të tyre varen edhe nga efektet që ka si synim të arrijë folësi ose autori.

Disa gjymtyrë të dyta, kur ndahen nga gjymtyrët e tjera me pauza dhe theksohen më shumë, fitojnë në fjali një mëvetësi më të madhe se zakonisht. Në këto kushte, ato mund të kenë edhe kuptime të tjera. Këto gjymtyrë të dyta quhen gjymtyrë të veçuara. Gjymtyrët e veçuara kuptohen edhe përmes intonacionit, zërit më të lartë, tempit të shpejtë dhe dy pauzave të ndjeshme. Gjymtyrët e veçuara, të zgjeruara a të pazgjeruara, ndahen me presje ose vihen midis presjesh, kur ndodhen në mes të fjalisë.

Shenjat e pikësimit na ndihmojnë që të kuptojmë më mirë tekstin e shkruar. Mospërdorimi i tyre ose përdorimi i pavend ndryshon ose prish kuptimin e fjalisë, tekstit. Shenjat kryesore të pikësimit janë: pika, pikëpyetja, pikëçuditja, presja, pikëpresja, dy pikat, shumëpikëshi, thonjëzat, kllapat, viza.